Góry – zwarte obszary o urozmaiconej rzeźbie terenu i znacznych wysokościach względnych, wyraźnie wyróżniające się ponad otaczającym terenem. W Polsce do gór zalicza się obszary leżące powyżej 500 metrów nad poziomem morza. Góry są tym, co widzimy na powierzchni ziemi, a więc formą ukształtowania terenu. Termin górotwór odnosi się z kolei do struktur geologicznych znajdujących się pod powierzchnią ziemi. Górotwory powstają często w wyniku kolizji kontynentalnych, prowadzących do wypiętrzenia, sfałdowania i przeobrażenia starszych skał.
Góry powstały wiele milionów lat temu w wyniku długotrwałych i rozległych ruchów skorupy ziemskiej, które nazywane są ruchami górotwórczymi (orogenezą). Wyróżnione zostały trzy główne okresy wielkich ruchów górotwórczych:
orogeneza kaledońska (najstarsza) – z tego okresu zachowały się góry niskie - Góry Świętokrzyskie;
orogeneza hercyńska – góry średnie - Sudety;
orogeneza alpejska (najmłodsza) – góry średnie i wysokie - Karpaty wraz z Tatrami.
Łańcuch Karpat położony jest w Europie Środkowej i ciągnie się łukiem o długości 1300 km od Rumunii przez Ukrainę i Słowację do Polski. Małe fragmenty Karpat znajdują się też na terenie Republiki Czeskiej, Węgier i Serbii. Największa część gór leży w Rumunii – są to niemal całe Karpaty Południowe i większość Karpat Wschodnich. W Polsce położona jest duża część Karpat Zachodnich oraz skrawek Karpat Wschodnich - Bieszczady w południowo wschodziej cześci naszego kraju.
Karpaty wypiętrzone zostały podczas orogenezy alpejskiej, zbudowane są z fliszu, wapieni i skał krystalicznych. Najwyższy masyw krystaliczny to Tatry (Gerlach 2655 m n.p.m.). Karpaty są najwyższym łańcuchem wśród polskich gór, ze względu na budowę geologiczną dzielą się na dwie różniące się od siebie części – zewnętrzną i wewnętrzną. Do Karpat Zewnętrznych zaliczają się Beskidy, które są średnimi górami fałdowymi, a także niskie Pogórze Karpackie. Karpaty Wewnętrzne, do których należą Tatry z najwyższym szczytem Polski - Rysy (2499 m n.p.m.), Pieniny i kotlina Podhala.
Karpaty - mapa
Tatry Wysokie, widok z Krzyżnego
By Jerzy Opioła (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 4.0-3.0-2.5-2.0-1.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0-3.0-2.5-2.0-1.0)], via Wikimedia Commons
Tatry Wschodnie ze względu na wyniosłość szczytów zwane również Wysokimi odznaczają się występowaniem ostro zakończonych grzbietów górskich zwanych graniami. Poniżej grani w ścianach skalnych zostały wyżłobione w skałach przez zsuwające się okruchy skalne żleby, przechodzące niżej w stożki piargowe (usypiskowe). W wyższych partiach Tatr występują kotły polodowcowe (czyli cyrki, zwane również karami), będące wyraźnymi śladami po lokalnych górskich zlodowaceniach plejstoceńskich. Lodowce wypływały z kotłów w dół dolin, rozwijając jęzory lodowcowe o długości od 3 do 14 km (dolina Białej Wody). Dna kotłów wypełnione wodą tworzą jeziora, z których najgłębszą misę jeziorną zajmuje Wielki Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich (79 m głębokości). Jest to typowa dolina polodowcowa z piętrowo układającymi się kotłami, progami skalnymi, wygładami lodowcowymi oraz formami morenowymi, rozwinięta w całości w obszarze występowania skał granitowych. Obecnie nie ma w Tatrach lodowców, chociaż na najwyższych szczytach spada więcej śniegu niż może się go stopić. Brakuje tylko na tych wysokościach zagłębienia terenu, gdzie śnieg w większej masie mógłby się gromadzić. Jedynie w wysoko położonym Kotle Mięguszowieckim występuje płat nie topniejącego podczas lata śniegu. W miejscach gdzie łączyły się jęzory lodowcowe spływające z sąsiednich dolin, wskutek silniejszej erozji powstały misowate przegłębienia, np. Morskie Oko, zaliczane do najpiękniejszych jezior górskich w Europie. Jeziora polodowcowe otwierają się na doliny o charakterystycznych profilach poprzecznych w kształcie litery U. Są one wspólnym dziełem lodowców, górskich potoków i ruchów mas skalnych na stokach.
Karpaty Wewnętrzne - Tatry - Gerlach (2655 m n.p.m.), widok z Małej Wysokiej
By Paweł Opioła (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 4.0-3.0-2.5-2.0-1.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0-3.0-2.5-2.0-1.0)], via Wikimedia Commons
Podstawę Karpat Wewnętrznych stanowi krystaliczny, granitowo-diorytowy trzon Tatr, który powstał pod koniec ery paleozoicznej. Częściowo został on przykryty morskimi osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi – wapieniami na zachodzie i fliszem na wschodzie. W orogenezie alpejskiej doszło tu do licznych dyslokacji i nasunięć fałdowych, co przyczyniło się do znaczącego pofałdowania terenu. Później w kenozoiku głównie na skutek wietrzenia i erozji następowała powolna denudacja, czyli obniżanie i wyrównywanie terenu. Miękki flisz karpacki dosyć szybko został usunięty i na wschodzie wyraźnie odsłoniły się granitowe Tatry Wysokie. Były one dosyć odporne na te procesy niszczące i dlatego osiągają dziś znaczne wysokości. Mają też charakterystyczne ostrokrawędziste, szpiczaste szczyty. Natomiast wapienie Tatr Zachodnich ulegały niszczeniu wolniej niż flisz, ale szybciej niż granity i dlatego pasmo to jest niższe. Do dziś działają tam m.in. procesy krasowe polegające na rozpuszczaniu skał węglanowych. W ich wyniku powstały góry o nieregularnych, wygładzonych wierzchołkach z licznymi formami skalnymi. W dolinach zaś utworzyło się wiele jaskiń i innych krasowych form podziemnych.
Panorama Tatr Zachodnich spod Chudej Przełączki
By Jerzy Opioła (Own work) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 4.0-3.0-2.5-2.0-1.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0-3.0-2.5-2.0-1.0)], via Wikimedia Commons
Tatry Zachodnie są niższe ok. 300-400 m od Tatr Wschodnich, główny grzbiet i grzbiety od niego odchodzące na północ mają zaokrąglone formy wierzchowinowe zbudowane z pokrywy skał osadowych, w porównaniu z granitami Tatr Wysokich. Duży udział skał wapiennych w budowie Tatr sprzyja rozwojowi form krasowych. Obok skałek wapiennych przybierających niekiedy fantastyczne formy (np. Raptawickie Turnie), jarów krasowych (Wąwóz Kraków), najlepiej rozwinięte są tutaj jaskinie krasowe, których jest tutaj ponad 700. Najgłębsza jaskinia Wielka Śnieżna w Dolinie Małej Łąki ma 772 m głębokości. W Dolinie Kościeliskiej do częściej zwiedzanych należą jaskinie: Raptawicka, Mroźna i Mylna. Mają one ubogą szatę naciekową. Występują w kilku poziomach wysokościowych, co świadczy o istniejących przepływach podziemnych rzek dowiązujących do teras w dnach dolin. Dziś taki przepływ można zaobserwować w Dolinie Kościeliskiej, gdzie odgałęzienie potoku Kościeliskiego wpada do jaskini w Skale Pisanej (takie miejsce nazywamy ponorem) i wypływa z niej kilkadziesiąt metrów dalej.
Podhale
By Robert Parma (Own work) [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
Podhale - Obniżenie Orawsko-Podhalańskie - rozpościera się u stóp Tatr na wysokości 490–650 m n.p.m., a jej dno położone jest nawet o 1000 m niżej niż otaczające ją góry. Jest to rozległa kotlina o łagodnej rzeźbie. W jego południowej części wyróżnia się Rów Podtatrzański, na terenie którego położone jest Zakopane. Wycięty w miękkich łupkach przez bystre potoki spływające z Tatr, w czwartorzędzie na przemian zasypywany przez stożki napływowe wód roztopowych wypływających z lodowców tatrzańskich i wód rzecznych to zaś rozcinany. Od północy ograniczony jest grzbietem Pogórza Gubałowskiego.
Obniżenie Podhala powstało wskutek ugięcia się warstw skalnych pod ciężarem grubych osadów, jakie tam się zgromadziły w mezozoiku i kenozoiku. Swój udział miały też uskoki tektoniczne powstałe w czasie alpejskich ruchów górotwórczych.
Pieniny
Pieniny stanowią część ciągnącego się na długości ok. 550 km pienińskiego pasa skałkowego, oddzielającego zewnętrzne Karpaty fliszowe od Karpat Wewnętrznych, tzw. krystalicznych. Od południa graniczą z pasmem Magury Spiskiej, od północy z Gorcami i Beskidem Sądeckim. Tworzą wyodrębnione pasmo o długości ok. 35 km i szerokości do 6 km podzielone, przełomami Dunajca na trzy części:
Pieniny Spiskie - między Dursztynem a Niedzicą, z najwyższą kulminacją Żaru (883 m n.p.m.),
Pieniny Właściwe – między Czorsztynem a Szczawnicą, ze szczytem Okrąglicy (982 m n.p.m.) w Masywie Trzech Koron,
Małe Pieniny rozciągające się między Dunajcem na wysokości Szczawnicy a przełęczą Rozdziele na wschodzie. Najwyższą kulminacją tej części pasma jest Wysoka (1050 m n.p.m.).
Pieniny - przełom Dunajca
By Jerzy Opioła ({Own}) [GFDL (http://www.gnu.org/copyleft/fdl.html) or CC BY-SA 4.0-3.0-2.5-2.0-1.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0-3.0-2.5-2.0-1.0)], via Wikimedia Commons
Najatrakcyjniejszym pod względem przyrodniczym i krajobrazowym fragmentem pasma są Pieniny Właściwe. Do nich potocznie ogranicza się nazwa Pienin. Szczyty mają tu piękne i ostre sylwetki, a doliny miejscami postać wąwozów skalnych. Północne zbocza opadają ku dolinom stosunkowo łagodnie, zaś w stronę Dunajca obrywają się efektownie ścianami wapiennymi o wystawie południowej lub wschodniej i wysokości dochodzącej do 300 m. Pieniny Właściwe dzielą się na trzy jednostki fizjograficzne:
Pieniny Czorsztyńskie (Zachodnie) – stosunkowo mało efektowna pod względem krajobrazowym część Pienin, ciągnąca się od Czorsztyna do przełęczy Szopka i Wąwozu Szopczańskiego. Najwyższe wzniesienia tworzą: Nowa Góra (902 m n.p.m.) i Macelak (856 m n.p.m.).
Masyw Trzech Koron – wznoszący się między przełęczą Szopka na zachodzie a doliną Pienińskiego Potoku na wschodzie. Stanowi najbardziej zróżnicowaną krajobrazowo i zarazem najefektowniejszą część Pienin. Liczne wysokie ściany skalne i usypiska piargów są miejscem występowania unikalnej flory i fauny.
Pieninki – malownicza grań ciągnąca się od doliny Potoku Pienińskiego na zachodzie po dolinę Dunajca koło Szczawnicy na wschodzie. Szczyty wznoszą się na ok. 300 m ponad lustro Dunajca. Najwyższymi są: Czertezik 774 m n.p.m. i Sokolica 747 m n.p.m.
Pieniny
Pieniny - Trzy Korony
Według aktualnych poglądów skały budujące Pieniny powstały na dnie mórz w kilku epokach geologicznych. W górnej kredzie zostały sfałdowane i wydźwignięte. Na początku trzeciorzędu nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych powodująca kolejne przesunięcia płaszczowin. Trzecia fala ruchów górotwórczych w okresie paleogenu i neogenu spowodowała powstanie bardzo skomplikowanej struktury tektonicznej pasa skałkowego. Równocześnie zachodząca erozja spowodowała zdarcie zewnętrznego płaszcza skał i wymodelowanie skomplikowanej rzeźby terenu. Szczyty i turnie zbudowane są z odpornych na wietrzenie skał jurajskich, głównie wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Doliny i przełęcze powstały w miękkich i podatnych na wietrzenie skałach z okresu kredy i paleogenu. Zjawiska krasowe rozwinięte są dość słabo, jaskinie i wywierzyska są nieliczne i nieduże. Natomiast rzeki i potoki są często głęboko wcięte w skały i tworzą ok. 15 wąwozów i przełomów. Najbardziej znane pienińskie wąwozy to Wąwóz Szopczański i Wąwóz Homole. Wulkanicznego pochodzenia są andezytowe wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin: Wdżar nad przełęczą Snozka, Bryjarka nad Szczawnicą, Jarmuta nad Szlachtową.
Pieniny - przełom Dunajca
By Robsuper (Own work) [CC BY-SA 3.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)], via Wikimedia Commons
Karpaty Zewnętrzne - Beskidy
Karpaty Zewnętrzne - Beskidy
Beskidy to liczne pasma gór średnich rozciągające się w ogólnym kierunku wschód-zachód. Najwyższym z nich jest Beskid Żywiecki z Babią Górą wznoszącą się 1725 m n.p.m. Pozostałe wyższe pasma osiągają wysokości nieco ponad 1000 m n.p.m., np. Bieszczady z Tarnicą (1346 m), Gorce z Turbaczem (1310 m), Beskid Śląski ze Skrzycznem (1257 m), Beskid Sądecki z Radziejową (1262 m), Beskid Wyspowy z Mogielnicą (1170 m). Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie już niższe Pogórze Karpackie, którego wysokości sięgają do około 500 m n.p.m.
Sudety
Sudety leżą na południowym zachodzie Polski, wzdłuż naszej granicy z Republiką Czeską. Do Polski należy nieco mniej niż połowa gór, do Czech nieco więcej, a poza tym małe obszary Sudetów znajdują się też na terenie Niemiec. Długość całego łańcucha to około 400 km. Sudety są pasmem starych gór ciągnących się wzdłuż granicy polsko-czeskiej. Zbudowane są z różnorodnych skał – od prekambryjskich po trzeciorzędowe. Wypiętrzane były podczas trzech orogenez, wielokrotnie zalewane przez morze. Do dzisiejszych wysokości Sudety zostały wyniesione dopiero przez orogenezę alpejską podczas której sztywne warstwy skorupy ziemskiej nie zostały jednak pofałdowane lecz wydźwignięte całymi blokami, nadając Sudetom charakter gór zrębowych.
Sudety - mapa
Sudety - Karkonosze wirtualna wycieczka Karkonoski Park Narodowy
Karkonosze wycieczka wirtualna Karkonoski Park Narodowy
Teren Sudetów to kilkanaście pasm górskich wraz z dolinami i kotlinami śródgórskimi oraz Przedgórze oddzielone od nich uskokiem tektonicznym. Góry te dzielą się na trzy zasadnicze części:
Sudety Zachodnie – m.in. Góry Izerskie, Karkonosze, Kotlina Jeleniogórska, Góry Kaczawskie;
Sudety Środkowe – m.in. Kotlina Kłodzka oraz Góry Sowie, Kamienne, Stołowe, Bystrzyckie, Orlickie;
Sudety Wschodnie – m.in. Masyw Śnieżnika, Góry Złote i Opawskie, a także Jesioniki i Góry Odrzańskie po stronie czeskiej.
Pod względem wysokości Sudety zaliczane są do gór średnich. Najwyższym pasmem Sudetów są rozciągające się wzdłuż granicy państwowej Karkonosze, które leżą w zachodniej części gór. Ich najwyższy szczyt to Śnieżka – 1602 m n.p.m. – górująca nad okolicą i dobrze widoczna z dołu, nawet z odległości kilkudziesięciu kilometrów. Góry te są wyjątkowo masywne, pomijając same Karkonosze (nazywane też Górami Olbrzymimi) znajdują się tutaj potężne pasma Wysokich Jesioników, Śnieżnika (1426 m n.p.m.), czy też imponujące wielkością dużo niższe Góry Izerskie, Orlickie czy masyw Wielkiej Sowy (1015 m n.p.m.).
Karkonosze
Karkonosze - Sudety
Śnieżka
Karkonosze - Śnieżka
WIRTUALNA WYCIECZKA - panoramy z różnych miejsc zarówno po polskiej jak i czeskiej stronie Karkonoszy, wykonane w różnych porach roku.
Karkonosze wycieczka wirtualna Karkonoski Park Narodowy
Karkonosze wycieczka wirtualna Karkonoski Park Narodowy
Sudety zostały wypiętrzone podczas orogenezy kaledońskiej oraz orogenezy hercyńskiej. Wtedy nastąpiła metamorfoza wcześniej powstałych skał osadowych i wulkanicznych oraz intruzje skał magmowych. Następnie, przez około 200 mln lat, Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane, a następnie pokryte dość grubą warstwą osadów, głównie piaskowców. Gdyby nie kolejna orogeneza – alpejska – Sudetów by nie było. Sztywne i grube warstwy skorupy ziemskiej nie zostały jednak sfałdowane, lecz potrzaskane na kilkanaście części, z których każda została wyniesiona na inną wysokość. Tak powstały góry zrębowe. Występują tu skały magmowe - głębinowe i wulkaniczne, osadowe oraz metamorficzne.
Rzeźba Sudetów jest wyjątkowo mocno zróżnicowana, a poszczególne pasma różnią się miedzy sobą nie tylko nią, ale też budową geologiczną, klimatem i wielkością. Obok najstarszych Gór Sowich zbudowanych z archaicznych gnejsów znajdują się tutaj góry pochodzenia wulkanicznego o stosunkowo młodym geologicznie wieku (np. szczyty Gór Kaczawskich). Sudety to zarówno takie potężne formy polodowcowe jak Śnieżne Kotły, jak i niewysokie choć urokliwe Góry Bardzkie, czy też jeszcze niższe Góry Odrzańskie (zaledwie 680 m n.p.m.). Budowa geologiczna Sudetów jest wyjątkowo złożona i ma długą historię. Praktycznie w każdej epoce zdarzały się procesy kluczowe dla tworzenia się skał i całych pasm. Ostatecznie na rzeźbę gór i dolin miało wpływ dwukrotne zlodowacenie i erozja wietrzeniowa. Większość pasm składa się masywnych grzbietów o spłaszczonych kopulastych szczytach i stromych zboczach, poprzecinanych głęboko dolinami rzek i strumieni. Charakterystycznymi elementami są różnego rodzaju formy skalne i pozostałości po aktywności wulkanicznej w postaci stożków bazaltowych. Ponadto w niektórych pasmach występują wodospady oraz jaskinie.
Klimat Sudetów kształtowany jest przez morskie masy powietrza, w samych górach jest typowo górski – chłodny i wilgotny, natomiast na pogórzu – ciepły i wilgotny.Klimat Sudetów jest wyjątkowo surowy jak na ich wysokość. Piętra roślinności są przesunięte około 200 m niżej względem pobliskich Karpat. Natomiast klimat najwyższych partii Karkonoszy porównywalny jest nawet z subpolarnym klimatem skandynawskim. Podobnie ostre warunki klimatyczne panują w Wysokim Jesioniku oraz w szczytowych partiach Masywu Śnieżnika, Gór Orlickich i Izerskich. W tych ostatnich według ostatnich pomiarów znajduje się na Hali Izerskiej polski biegun zimna.
Góry Świętokrzyskie
Góry Świętokrzyskie są najstarszymi w Polsce, wystepują w południowo-wschodniej cześci kraju. Z uwagi na swój wiek, nie wyróżniają się one wysokością – ich najwyższy szczyt (Łysica 612 m n.p.m.). Kilkukrotnie ulegały wypiętrzaniu, niszczeniu i zalewaniu przez morza. Powstały już podczas orogenezy kaledońskiej, zostały odmłodzone w czasie kolejnych hercyńskich i alpejskich ruchów górotwórczych, następnie były przez wiele milionów lat niszczone przez wody płynące, deszcze, śniegi i lody. Spowodowało to obniżenie tych gór i złagodzenie kształtów. Dla krajobrazu Gór Świętokrzyskich charakterystyczne są niewysokie pasam górskie oddzielone rozległymi dolinami, w których leniwie płyną rzeki. Najwyższe pasmo tych gór Łysogóry zbudowane jest z twardych skał - piaskowców kwarcytowych. Skały te, mimo swej twardości, uległy w ciągu wieków silnemu zniszczeniu. Dzieła tego dokonała woda zamarzająca i rozmarzająca w szczelinach skalnych. Kwarcyty pękały i z litej skały tworzyły się głazy o ostrych krawędziach. Dziś możemy je oglądać na stokach Łysogór. Są to gołoborza. Do niedawna ozdobą krajobrazu tej grupy górskiej były lasy jodłowe i modrzewiowe. Dziś te lasy giną na skutek zanieczyszczenia powietrza. Najmniej odporne na zanieczyszczenia są jodły, lepiej znoszą je modrzewie i drzewa liściaste, gdyż zrzucają igły i liście na ziemię, co pozwala na coroczne pozbywanie się części trujących substancji. Resztki wspaniałej niegdyś przyrody chroni się w Świętokrzyskim Parku Narodowym utworzonym w 1950 rok. Obecnie nie lasy, a skały są najważniejszym bogactwem tych gór. Wśród skał największą dużą wartość mają wapienie, w których rozwijają się zjawiska krasowe - Jaskinia Raj
Góry Świętokrzyskie