Pas pojezierzy zajmuje północną część Polski (bez pobrzeży) oraz część środkowo-zachodnią. Łącznie jest to około 1/4 powierzchni kraju. W ramach Pojezierzy Polskich zostały wydzielone trzy główne krainy fizycznogeograficzne: Pojezierze Pomorskie oraz Pojezierze Wielkopolskie, które oddzielone są od siebie pradoliną Toruńsko - Eberswaldzką, trzecią krainę stanowi Pojezierze Mazurskie.
Obszar dzisiejszego pasa pojezierzy przez długi czas przykryty był lądolodem skandynawskim. Około 10 tys. lat temu lądolód wycofał się zostawiając po sobie pofałdowany teren z licznymi zagłębieniami, które wypełniły wody jezior. Krajobraz charakteryzuje się przewagą wysoczyzn morenowych o powierzchni pagórkowatej lub falistej, rzadziej płaskiej. Widoczne są liczne formy pagórkowate - wzgórza te usypane zostały z materiału skalnego naniesionego przez lądolód z Półwyspu Skandynawskiego - to tak zwane moreny. W zagłębieniach pomiędzy wzgórzami znajdują się przeróżnej wielkości i kształtu jeziora - długie, wąskie i dość głębokie tzw. rynnowe (np. Jez. Nidzkie, Tałty), lub rozległe o bardziej regularnych kształtach tzw morenowe (np. Jez. Śniardwy - największe jezioro w Polsce). Pagórki porośnięte są lasami sosnowymi i kwiecistymi łąkami, które najlepiej podziwiać żeglując po jeziorach. Wtedy mamy okazję zobaczyć "wodne łąki" z żółtymi grążelami i białymi grzybieniami.
Pojezierza - mapa
W całym pasie pojezierzy mamy rzeźbę młodoglacjalną, czyli powstałą podczas ostatniego zlodowacenia północnopolskiego. Rzeźba ta nie jest jednak taka sama na wszystkich pojezierzach, poszczególne ich części znacznie od siebie się różnią. Największymi wysokościami względnymi charakteryzuje się Pojezierze Pomorskie. Miejscami teren przypomina swym wyglądem krajobraz gór niskich. Na terenie Pojezierza Wielkopolskiego wyniosłości terenu są niższe. Charakterystyczne są szerokie pradoliny i doliny rzeczne,
Pojezierze Mazurskie rozciąga się między dwoma obszarami znaczących wzniesień – Dylewską Górą (312 m n.p.m.) i Wzgórzami Szeskimi (309 m n.p.m.). Jest to lekko pofałdowany teren z licznymi płaskim zagłębieniami moreny dennej, które wypełniła woda. W ten sposób powstały największe jeziora Polski: Śniardwy, Mamry czy Niegocin. Mają one dużą powierzchnię, ale są stosunkowo płytkie. Na przykład głębokość maksymalna największego z nich – Śniardw – to 23 metry, a najgłębsze jezioro Polski – Hańcza – ma aż 109 m głębokości. Jezioro Hańcza leży na sąsiednim Pojezierzu Suwalskim i zalicza się do jezior rynnowych, których główną cechą jest wydłużony kształt i duża głębokość. Inne jeziora tego typu to na przykład pobliskie Wigry (73 m głębokości) i Jezioro Ryńskie (51 m) na Mazurach.
Pojezierze Pomorskie w północnej części jest silnie pofałdowane (jak na nizinę) z licznymi wzgórzami morenowymi. To dlatego, że obszar ten znajdował się pod wpływem lądolodu przez najdłuższy czas (kontynentalny lodowiec „nasuwał” się od północy). Na Pojezierzu Kaszubskim znajduje się najwyższy punkt całego pasa pojezierzy w Polsce – Wieżyca (329 m n.p.m.). Im dalej na południe, tym teren staje się coraz mniej pofałdowany. Dominują tam równiny sandrowe i morenowe. Na Pojezierzu Pomorskim nie ma tak dużych jezior jak na Mazurach, ale jest ich znacznie więcej. To ze względu na większe pofałdowanie terenu i liczne w nim zagłębienia. Największe jeziora Pojezierza Pomorskiego – Drawsko, Wielimie czy Wdzydze – są 6–7 razy mniejsze niż Jezioro Śniardwy.
Pojezierze Wielkopolskie było przykryte lądolodem najkrócej, toteż nie zdążyły wytworzyć się formy polodowcowe o tak dużych wysokościach jak na Pomorzu czy Mazurach. Ponadto przez dłuższy czas mogły działać tam procesy denudacyjne, które wyrównywały teren. Dlatego obszar Pojezierza Wielkopolskiego jest najsłabiej pofałdowany. Dominują tam równiny morenowe i denudacyjne. Zagłębień terenu (i tym samym jezior) jest zdecydowanie mniej niż na innych pojezierzach. Największe z nich to rynnowe Gopło, które jest jednak 5,5 razy mniejsze od Jeziora Śniardwy.
Jezioro, las i pofałdowany teren – typowy krajobraz pojezierzy
Typowy krajobraz pojezierzy
Wzgórza morenowe Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Mazurskiego to jednocześnie działy wodne. Po ich północnej stronie rzeki są krótkie i spływają bezpośrednio do Morza Bałtyckiego lub do Pregoły albo Niemna. Rzeki po stronie południowej są dłuższe i spływają do Wisły lub Odry oraz ich dopływów. Wyjątkiem jest Drwęca, która ma swoje źródła po północnej stronie Dylewskiej Góry, ale zaraz po spłynięciu z góry zmienia swój kierunek na południowo-zachodni i płynie ku Wiśle. Wiele rzek w swym biegu wykorzystuje pradoliny, które utworzyły się w miejscach długotrwałego postoju lądolodu, wzdłuż jego czoła. Mają one kierunek wschód-zachód, a nasze rzeki muszą płynąć na północ do Morza Bałtyckiego – jak to pogodzić? Otóż nasza sieć rzeczna ukształtowała się w tzw. układzie schodkowym, w którym odcinki różnych rzek co kilkadziesiąt kilometrów zmieniają swój kierunek o 90°, płynąc raz na północ, a raz na zachód (sporadycznie też na południe i wschód). Układ ten jest najlepiej widoczny na przykładzie Warty i Obry na Pojezierzu Wielkopolskim.
Śniardwy – największe jezioro Polski
Śniadrwy
Klimat pasa pojezierzy jest zróżnicowany, co wynika głównie z odległości od morza i ukształtowania terenu. Na Pojezierzu Pomorskim występuje „morski” typ klimatu z podwyższonymi opadami i małymi rocznymi amplitudami temperatury. Najwyższe opady atmosferyczne notowane są na północno-zachodnich zboczach wysokich wzniesień morenowych, na których często zatrzymują się deszczowe chmury płynące znad Atlantyku. Za tymi wzniesieniami mamy z kolei tzw. cień opadowy, do którego dociera już bardzo mało wilgotnego powietrza. Toteż na Pojezierzu Wielkopolskim, a zwłaszcza Kujawskim, występują zmniejszone opady atmosferyczne. Pojezierze Wielkopolskie jest też cieplejsze od Pomorskiego zwłaszcza latem, ponieważ nie docierają do niego wilgotne i chłodne masy powietrza znad Bałtyku. Na Pojezierzu Mazurskim klimat ma charakter kontynentalny, tzn. opady są raczej małe, a roczne amplitudy temperatury względnie duże.
Las iglasty na piaszczystym podłożu w Borach Tucholskich
Las iglasy na sandrach
Las łęgowy w dolinie rzecznej na Pojezierzu Drawskim
Las łęgowy
Wśród gleb polskich pojezierzy dominują bielice, które najczęściej rozwinęły się na piaszczystych sandrach. Porastają je lasy iglaste, czego najlepszym przykładem są sosnowe Bory Tucholskie. Bielice i lasy iglaste mogą też pokrywać wydmy śródlądowe – tu przykładem jest Puszcza Notecka. Na glinach morenowych tworzyły się gleby brunatne, na których rosły lasy liściaste i mieszane. Jednak lasów tych zostało bardzo mało, ponieważ zostały wykarczowane w celu wykorzystania dobrych gleb brunatnych pod uprawy. Na niektórych obszarach morenowych nie wykształcił się pełny profil gleby brunatnej i mamy tam gleby płowe. W zagłębieniach pozostałych po dawnych misach jeziornych i starorzeczach występują wilgotne gleby bagienne. Porastają je lasy łęgowe i olsy, a także łąki oraz mchy, trzciny i turzyce często tworzące torfowiska. Część z tych gleb została osuszona do tego stopnia, że przekształciły się w bardzo żyzne czarne ziemie. Gleby takie występują głównie na Kujawach, a także w innych rejonach Pojezierza Wielkopolskiego i są intensywnie wykorzystywane do celów rolniczych. Podobne zastosowanie znalazły napływowe mady, które utworzyły się w dolinach rzek.
Leśne mokradło na Pojezierzu Mazurskim
Mokradła
Pojezierza to region ciekawy nie tylko pod względem geograficznym. Obejmuje on również wiele krain historycznych, np. Mazury, Warmię, Pomorze, Kujawy, Wielkopolskę. Są tam m.in. obszary, na których kształtowały się początki państwa Polskiego, np. Państwo Polan z osadą Gniezno. Pierwsze dokumenty historyczne, w których pojawia się nazwa Gniezno pochodzą już z X wieku – około 991 roku Mieszko I użył tej nazwy w dokumencie Dagome iudex . W tym czasie Gniezno było jednym z większych grodów Państwa Piastów.